Kościół Ewangelicko-Reformowany w RP, parafia w Łodzi.

„Kościół”, „parafia”, to terminy, które od dawna uczynione zostały metkami dla usystematyzowania formalnych przejawów działalności struktur w Chrześcijaństwie. Jest to jednak ogromne uproszczenie. „Kościół”, „zbór” (tu świadomie posługuję się tym terminem, co wyjaśnię za chwilę) to ludzie.

Jezus nie mówi: „Albowiem gdzie dwaj albo trzej zgromadzeni są w imię moje, tam jestem pośród nich” (Mt. 18, 20) na próżno, ale w ten właśnie sposób - przez społeczność wierzących definiuje swój Kościół.

Jakkolwiek zatem nie kształtowałyby się w historii świata losy tej społeczności wciąż pozostaje prawdą, że kościół, zbór to ludzie, a gdzieś daleko potem dopiero można przypisywać im instytucjonalne znaczenie.

W kontekście lokalnym zatem, my Reformowani, używamy dwóch określeń: zbór - na określenie wspólnoty wierzących i parafia - dla opisania instytucji (dlatego właśnie posłużyłem się terminem zbór powyżej).

Zbór zatem to ludzie.

Od tego właśnie zaczynają się dzieje naszego zboru, od pojawienia się w Łodzi, gdzieś w drugiej połowie XIX wieku naszych współwyznawców.

Ci pierwsi przybyli tu zapewne z pobliskich parafii w Zelowie i Kucowie, osad założonych przez emigrujących do Polski Braci Czeskich, których częstą specjalnością zawodową było tkactwo, co naturalnie zachęcało ich do szukania pracy i zarobków w rozwijającej się Łodzi.

Byli tu jednak również zatrudniani przez łódzkich fabrykantów inżynierowie z Niderlandów i Szkocji.

Rozwijająca się dynamicznie Łódź przyciągała wszystkich, w tym i Reformowanych Ewangelików.

W końcu XIX stulecia ludzie ci, korzystając z gościnności Parafii Ewangelicko-Augsburskiej św. Trójcy (dziś Kość RK św. Ducha przy pl. Wolności) zaczęli organizować nabożeństwa według obrządku reformowanego i zapraszać reformowanego księdza by je prowadził.

W jednym z tekstów dotyczących historii naszego zboru czytamy: „Najstarszy dokument pochodzi z 28 czerwca 1888 r. Jest to pismo Konsystorza Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Królestwie Polskim do Wielmożnych Członków Reprezentantów Filiału Ewangelicko-Reformowanego w Łodzi: Emila Wicke, właściciela fabryki, Leona Karczewskiego, kontrolera Towarzystwa Akcyjnego „Zawiercie”, Wilhelma Grabczyńskiego, majstra tkackiego, wystosowane w związku z tym, że „ewangelicy reformowani w mieście Łodzi i w okolicy zamieszkali odnieśli się do Superintendenta A. [Augusta] Diehla upraszając, ABY W ŁODZI MOGŁY SIĘ ODBYWAĆ NABOŻEŃSTWA [odprawiane] przez duchownego właściwego wyznania”. Konsystorz informuje, że powołał ks. Fryderyka Jelena na duszpasterza filiału zboru warszawskiego w Łodzi [utworzonego decyzją Synodu Kościoła z 1888 r. – przyp. red.], a także o tym, że proboszcz ewangelicko-augsburskiej parafii Św. Trójcy, ks. W. Rondthaler, „okazał się chętnym w zezwoleniu, aby nabożeństwa odbywały się w jego kościele”. ¹

Z początku dość rzadkie, potem coraz częstsze, czasem nabożeństwa Słowa, czasem połączone z sakramentem Wieczerzy Pańskiej (tj. komunijne).

Różnorodność tego kształtującego się zboru pokazuje to choćby, że nabożeństwa, a potem również nauczanie przedkonfirmacyjne, odbywały się w trzech językach: część po polsku, część po czesku, a część po niemiecku.

Wkrótce potem zaproszono też do Łodzi kantora, który zajmował się kształceniem zborowych dzieci.

Wedle danych zawartych w rocznym sprawozdaniu Konsystorza za rok 1889 dowiadujemy się, że w powstającym zborze w Łodzi było już wtedy 134 nazwisk, czyli 100 mężczyzn, 76 niewiast i 80 dzieci płci męskiej a 68 płci żeńskiej.

To dużo więcej niż jest w zborze dziś…

Ze względu na to, iż w Parafii E-A św. Trójcy zaproponowano Reformowanym niezbyt korzystne terminy nabożeństw zdecydowano się przenieść je do wynajętej sali w Domu Modlitwy Braci Herrnhutów przy ul. św. Andrzeja 12. Tak zakończył się etap korzystania z kościoła luterańskiego.

Zmieniali się też w Łodzi duchowni. Od 1903 roku dojeżdżał do nas ks. Władysław Semadeni, potem od 1904 Ks. Stefan Skierski. Wreszcie, po ustanowieniu w naszym mieście niezależnego zboru ewangelicko-reformowanego (już nie warszawskiego filiału) w 1910 roku administratorem mianował Konsystorz Ks. Tomasza Tosio z Serejów (dziś na terytorium Litwy).

Rok 1908 przynosi kolejne ważne wydarzenie dla zboru, zbudowano dom zborowy przy ul. Radwańskiej (dziś ulica nazywa się znów jak dawniej).

Rosnący zbór miał rosnące potrzeby i rosnące wydatki. W naszej społeczności rozwiązuje się ten problem poprzez wpłacanie składek parafialnych. Czytamy o tym: „Samodzielność parafii wymagała, aby jej członkowie z własnych środków pokrywali rosnące koszty funkcjonowania placówki. Źródłem dochodów były głównie składki parafialne oraz – w mniejszym stopniu – opłaty wnoszone za posługi religijne. Dla usprawnienia zbierania składek angażowano inkasentów, którzy pobierali 10% od zebranych sum. W 1907 r. postanowiono, że „każdy ewangelik reformowany w Łodzi i w okolicy zamieszkały, bez różnicy płci, stanu i zajęcia obowiązany jest po dojściu 16 lat wieku swego płacić na rzecz zboru najmniej po 15 kopiejek miesięcznie”. W zależności od swych zarobków parafianie wpłacali składki wg kilku ustalonych kategorii.” ²

Reformowana społeczność to ludzie, ludzie to w tamtych czasach takie sprawy jak ubóstwo i bogactwo, system klasowy, który dopiero wiele lat później zniósł podział na szlachtę i chłopstwo, a także zależności płciowe - edukacja i prawa kobiet i mężczyzn.

W naszym zborze to pierwsze i drugie rozwiązano wybierając do Kolegium Kościelnego (Rady parafialnej) tak bogatych jak biednych nie patrząc na klasę społeczną. W roku 1922 natomiast przyznano kobieto czynne i bierne prawo wyborcze wcześniej przysługujące jedynie mężczyznom.

Umożliwia to wybranie Natalii Jelinek tak delegatką na Synod kościoła, jak i do Kolegium Kościelnego. W tym roku administratorem parafii zostaje też Ks. Ludwik Zaunar.

Dziełem jego życia, jeśli mowa o strukturze umożliwiającej funkcjonowanie zboru było wybudowanie kościoła.

Zawiązał się w związku z tym odpowiedni komitet pod przewodnictwem prezesowej Jadwigi Geyerowej. Gromadzenie funduszy mocno utrudniała galopująca inflacja chętnie akceptowano więc dary rzeczowe jak cegły, deski, etc.

W dniu 17 czerwca 1928 roku uroczyście położono kamień węgielny pod budowę kościoła.

Zanim to jednak nastąpiło dwukrotnie zmieniano projekt budynku. Powodem był pogłębiający się kryzys ekonomiczny i to, że znaczącą część środków przeznaczono dla dotkniętych kryzysem Łodzian.

W końcu wybrano nie okazałe projekty budynku kościelnego najpierw z dwoma wieżami, potem z jedną, ale prostą i skromną bryłę neoklasycystyczną.

Uroczyste nabożeństwo na poświęcenie kościoła odbyło się 2 października 1932 roku.

„Był on jeszcze nie otynkowany, brakowało ławek, organów i dzwonów. Na uroczystość przyniesiono więc z sali zborowej ławki i fisharmonię.”³

Ławki pojawiły się w ilości dwudziestu długich przeznaczonych dla zboru i dwóch w prezbiterium w roku 1935.

Przy zborze działało Koło Pań, Koło Młodzieży, chór, Biblioteka i szkoła kantoralna. Prowadzone były lekcje w Szkole Niedzielnej i lekcje przedkonfirmacyjne.

Kiedy Ks. L. Zaunar wygrał w Warszawie wybory na drugiego proboszcza Konsystorz skierował do Łodzi Ks. Jerzego Jelena. „Stanęło przed nim pilne zadanie zdobycia funduszy na otynkowanie kościoła. Nakazywała to w trybie natychmiastowym inspekcja budowlana grożąc wysokimi grzywnami. Koszty tynkowania ze względu na konieczność użycia specjalnych tynków, dostosowanych do charakteru budowli, były bardzo wysokie. Postanowiono więc dla oszczędności zrezygnować z zaprojektowanej ornamentyki i chwilowo otynkować tylko – najbardziej widoczny – front kościoła.” ⁴

Podczas II Wojny Światowej, która wkrótce wybuchła Ks. Jelen jak wielu nie zdoławszy dotrzeć do swej jednostki wojskowej zdecydował się wrócić do swego zboru w Łodzi, która wówczas znalazła się już w obrębie Rzeszy (Warthegau) i nazywała się Litzmanstadt.

Zbór łódzki usiłowano podporządkować wtedy jednemu z dwóch działających na terenie Warthegau Konsystorzy. Próbowano konfiskować księgi metrykalne.

Kiedy zmuszano również Ks. Jelena by zrezygnował z prowadzenia nabożeństw w języku polskim na rzecz niemieckiego, zmienił język na czeski. Prawdopodobnie to właśnie doprowadziło do jego aresztowania przez Gestapo.

Więziony w okropnych warunkach na terenie Łodzi został następnie przewieziony do obozu koncentracyjnego w Dachau. Tam został zamordowany przez hitlerowców 26 grudnia 1942r.

Nie wiele wiemy o tym okresie w życiu zboru, jako że nie zachowały się żadne protokoły obrad Kolegium Kościelnego ani zapisy w księgach metrykalnych (które wszakże udało się łodzianom uratować przed konfiskatą).

Pierwsze nabożeństwo po zakończeniu działań wojennych odbyło się już w marcu 1945 roku. Poprowadził je warszawski pastor Ks. Dr Emil Jelinek. Ten duchowny doprowadził niestety do emigracji większości członków zboru poczuwających się do bycia Czechami do Czechosłowacji (powodowany apelem Benesza nawołującego Czechów, którzy emigrowali z ojczyzny do powrotu).

Po nim służył zborowi łódzkiemu Ks. Kazimierz Ostachiewicz uprzednio pracujący w Wilnie, który nie chcąc przyjąć sowieckiego obywatelstwa przyjechał do Polski.

Pracował w Łodzi z dużym oddaniem borykając się z powojennymi brakami dotyczącymi tak ludzi, jak i środków.

Powołany potem do Warszawy przez Synod, który powierzył mu obowiązki Superintendenta (tj. Biskupa) wyjechał. Następnym duchownym był powołany ze zboru Zelowskiej Ks. Jarosław Niewieczerzał.

Jego służba w zborze również przypadła na niełatwe czasy. Brak pieniędzy i ludzi mocno dawały się we znaki. W latach powojennych bycie Ewangelikiem naprawdę nie było łatwe. Nie pamiętano o patriotycznym zaangażowaniu Kościoła i jego duszpasterzy, automatycznie utożsamiano natomiast Ewangelików tak Reformowanych, jak zresztą i Augsburskich z Hitlerowskimi okupantami, nawet pomimo tego, iż statystycznie większość z nich była wyznania rzymskokatolickiego.

Kościół i budynek zborowy niszczały. Cmentarz komuniści pomniejszyli o ponad połowę na odebranej części budując przedszkole.

We wspomnieniach przewijają się relacje o ustawicznym wandalizmie tak na terenie cmentarza, jak i zboru gdzie nader często chuliganeria wybijała szyby.

Po śmierci Ks. Niewieczerzała administratorem mianowany został Ks. Zdzisław Tranda z parafii zelowskiej, a po nim w roku 1974 Ks. Jerzy Stahl z Warszawy.

To Ks. Stahl właśnie zaczął odbudowywać z wolna zbór po ciężkich latach wojny i powojnia. Jego żona, Barbara Stahlowa uczyła w Szkole Niedzielnej.

W 1979 roku rozpoczęto pierwszy od wybudowania remont kościoła, choć należałoby chyba raczej mówić o dokończeniu budowy. Wybetonowano fundamenty, otynkowano budynek zborowy i otoczono teren metalowym ogrodzeniem, podłączono oba budynki do miejskiej sieci cieplnej, co pozwoliło na usunięcie niewygodnych w obsłudze pieców.

Podłogę kościoła wyłożono złomkami marmurowymi, pomalowano wnętrze, na chórze pojawiły się organy a nad kazalnicą duży krzyż.

Pierwsze nabożeństwo w wyremontowanym kościele miało miejsce  18 maja 1986 roku.

Po zakończeniu remontu kościoła Ogólne Zgromadzenie Członków Zboru zdecydowało o rozpoczęciu remontu domu zborowego. Dom ten znacznie przebudowano według projektu przygotowanego przez członka zboru, p. Tomasza Motylewskiego.

W połowie 1986 roku pastorostwo Stahlowie, ze względu na bardzo zły stan zdrowia pastora musieli opuścić Łódź. Opiekę nad zborem objął Roman Lipiński - wówczas jeszcze student ewangelickiej teologii.Po ordynacji w roku 1989 Ks. Lipiński przejął formalnie administrację zborem łódzkim po Ks. Stahlu. Pełnił swoje obowiązki do roku 1991 kiedy też skończył się formalnie remont domu zborowego, którego powierzchnia powiększyła się prawie dwukrotnie.

W tym czasie staż przedordynacyjny rozpoczął też w zborze pochodzący z Łodzi absolwent teologii Przemysław Semko Koroza, a jego żona Anna Koroza zajęła się Szkołą Niedzielną..

„W latach 1987-1992 zbór łódzki był trzykrotnie świadkiem ordynacji duchownych: ks. Marka Izdebskiego (ord. 1987; administrator parafii łódzkiej w latach 1991-92), ks. Romana Lipińskiego (ord. 1989; administrator parafii do roku 1991) oraz ks. Semka Korozy (ord. 1992).”

Ks. Semko Koroza został następnie wybrany pierwszym proboszczem parafii. Od tamtego czasu pełni tę funkcję w zborze.

W tym czasie, pod wpływem zbliżającej się 80 rocznicy poświęcenia kościoła zdecydowano się rozpocząć zbiórkę, a potem z uzyskanych środków wyremontować poddasze i wnętrze kościoła, potem pierwszy raz całkowicie otynkować kościół, a wreszcie nieco później ocieplić budynek zborowy, a wreszcie - w latach 2016 - 2018 - całkowicie odnowić jego wnętrze.

Zbór ewangelicko-reformowany w Łodzi, choć nieliczny, żywo uczestniczy w działaniach ekumenicznych, służy swemu miastu jako przestrzeń kulturalna (jak choćby w projekcie „Reformowany dom kultury” czy licznych wystawach i koncertach).

W roku 2018 jesteśmy jednymi ze współorganizatorów Pierwszej Ekumenicznej Pielgrzymki do Ziemi Świętej.

W początku roku 2018 Łódź zyskała też nowego reformowanego wikariusza, ordynowanego w tutejszym zborze Ks. Michała Koktysza, który choć parę lat przemieszkał w okolicach Warszawy, to jednak pochodzi z naszego miasta, a zatem jest drugim w historii zboru jego łódzkim duszpasterzem.

Z Bożą pomocą będziemy dalej oddawać Bogu chwałę i w nadchodzących latach.

Ks. Semko Koroza
Proboszcz Par. Ewang.-Reformowanej w Łodzi

¹ http://www.lodz.reformowani.net.pl/index.php/wczoraj-i-dzis-w-parafii/19-przyczynek-do-historii-zboru-ewang-ref-w-lodzi
² l. cit.
³ l. cit.
⁴ l. cit.

Inne dot, zboru łódzkiego:

1. http://www.lodz.reformowani.net.pl/index.php/2-uncategorised/5-parafia-obecnie
2. http://baedekerlodz.blogspot.com/2017/02/koscio-ewangelicko-reformowany-w-odzi.html
3. http://www.lodz.reformowani.net.pl/index.php/remont-kosciola-2012
4. http://www.lodz.reformowani.net.pl/index.php/slynni-parafianie
5. http://www.lodz.reformowani.net.pl/index.php/duchowni
6. http://www.radioplus.pl/wiadomosci-lokalne-czytaj/111150/parafia_ewangelicko-reformowana_do_1939_roku
7. http://www.radioplus.pl/wiadomosci-lokalne-czytaj/110287/wystawa_500_lat_reformacji_do_konca_maja
8. http://www.radioplus.pl/wiadomosci-lokalne-czytaj/109798/wystawa_biblijna_w_kosciele_ewangelicko-reformowanym
9. http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/27130,lodz-kosciol-ewangelicko-reformowany.html
10. https://www.youtube.com/watch?v=Zn3WEdjuczc
11. https://dzienniklodzki.pl/lodzcy-ewangelicy-reformowani-swietuja-rocznice-zdjecia/ar/672593
12. https://www.facebook.com/ReformowaniLodz
13. https://pl.wikipedia.org/wiki/Parafia_Ewangelicko-Reformowana_w_Łodzi